Türkiye, sosyal hayatta irtifa kaybediyor

Kalkınma ve gelişmişlik, geçmişte sadece GSYH büyüklüğü ve kişi başına otomobil, gıda, elektrik tüketimi gibi bazı tüketimlerle ölçülürken, son yıllarda kapsam genişledi. Ekonomik ve sosyal göstergelere 10’lu yıllar ve 5’li yıllarda bakarak bir yıl kıyaslaması yapılsa da, Türkiye 2025’i tamamlamaya doğru gidiyor. Böylece, 21. Yüzyılın ilk çeyreği tamamlanmış olacak, çok sayıda veri ve gelinen yola tekrar bakılacak. Küresel sosyal ve ekonomik veriler kıyaslamasında veriler oldukça gecikmeli geliyor. Yine de ilk çeyrek sonucu yaklaşırken, EKONOMİ, küresel endekslerde Türkiye’nin genel görünümüne baktı.

Türkiye son yıllarda GSYH’sini hızlı artıran ülkeler arasında yer alıyor. Tutar olarak dünyadaki ilk 10 büyük ekonomiden biri olma hedefine yaklaşamasa da ilk 20 içinde tutunmayı başardı. Dünya Bankası istatistiklerinden derlenen verilere göre, GSYH büyüklüğünde 2023 itibariyle 18. sırada bulunuyor. Türkiye 1970’de küresel GSYH büyüklüğü sıralamasında 19. sıradaydı. 1980’de 21. sıraya geriledi. En iyi performansa ise 2015’de 16. sıraya çıkarak ulaştı. Küresel ekonomik büyüklük içindeki yeri konusunda da hep söylendiği gibi yüzde 1’lere takılmış durumda.

Kişi başına GSYH: Ortalarda bir yerde

Türkiye’nin kişi başına GSYH’sine bakıldığında ise “ortalarda bir yerlerde” takılı kaldığı görünüyor. Yine Dünya Bankası verileriyle son birkaç yıldır 63-66. sıralarda kalmaya devam ediyor. Uzun yıllara bakıldığında sıralamada oynama görülse de, listenin üstüne bakarak gerileme dahi söz konusu. Hep söylenen Türkiye’nin büyümesinin “dalgalı olması” sorunu yükselme hızına bakmak için dünya ve AB ortalamasına yakınsama düzeyinde de görülüyor. Türkiye, 2015’te dünya ortalama kişi başına GSYH’sinin üstüne çıkmayı başarmışken, halen ortalamanın hemen altında bulunuyor. AB’ye ise zaman zaman yakınsayıp, zaman zaman uzaklaşıyor.

Sosyal göstergeler, demokrasi

Yaşam koşulları, demokrasi vb. sosyal göstergelerle kalkınmayı ölçmek son dönemde yaygınlaştı. Ülkelerin yanı sıra, Dünya Bankası ve IMF’nin uzun yıllara dayalı verileri sayısallaştırıp erişime açmasıyla bu endeksler genellikle kayıtlı verilere dayansa da, eleştirilere uğrayabiliyor. Bu alanda, OECD, UNDP gibi küresel kuruluşların saygın çalışmaları olsa da, demokrasi vb. konulardaki çalışmalar genellikle özel kuruluşlar ya da sivil toplum örgütleri tarafından yapılıyor. Kimileri bu endekslere siyasetin gölgesinin düştüğünü, sadece batılı kriter ve değerleri baz aldığı yönünde eleştiri getirebiliyor.

Türkiye, 2000’li yılların başında hızlı bir iyileşme gösterse de son yıllarda bütün endekslerde gerilemeye başladı. Siyasi çalkantılar ve rejim değişikliği sonrası bir türlü tam anlamıyla yerleşemeyen ülke yapısı, enflasyonla birlikte yeniden irtifa kaybetti.

OECD Better Life İndex

Türkiye, genel olarak gelişmiş ülkelerin üye olduğu OECD tarafından 2011’den itibaren yayımlanan Better Life Index’te hep son sıraları aldı. Bu endekste 2011’de sondan 3. durumda olan Türkiye, son veri olan 2022’de sondan 4. sırada bulunuyor. Türkiye’nin endeks değeri 3,5-4 aralığında yer alıyor. En yüksek grubun değeri 7,5-8 aralığında bulunuyor. Endeksin üst değeri ise 10. Ev sahipliği-kalitesi, kişi başı gelir, iş olanakları, toplumsal yaşama katılım, eğitim, çevre, sağlık, yaşam memnuniyeti, güvenlik, iş-yaşam dengesi gibi göstergelerin tamamında Türkiye OECD ortalamasının altında.

Bu alanda dikkat çekici göstergelerden biri olan demokrasiyi de içeren sivil katılım grubunda ise göreli olarak diğer alt endekslerden daha iyi durumda, ortalamada bulunuyor. Bunda, seçmen katılımının yüksekliği ana rolü oynuyor. Sosyal eşitsizlik, cinsiyet eşitsizliği, düzenlemelere katılım gibi alt endekslerde Türkiye en alt sıralarda bulunuyor.

Hukuk üstünlüğü endeksi

Son aylarda gündeme gelen hukuk üstünlüğü endeksi ise Varieties of Democracy (V-Dem) tarafından yayınlanan bir endeks. Demokrasi bileşeni sayılabilecek unsurları 1900 yılından başlayarak endekslemiş durumda. Diğer yandan bu kadar uzun vadeli bir sosyal endeksi bilimsel metodolojisini açıklayarak yayımlamış olsa da itirazlar görebilir. Demokrasinin çeşitli unsurlarına yönelik endeks geliştirmeye odaklanan V-Dem İsveç Göteborg Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümü’nde kurulu V-Dem Enstitüsü’nün yönetiminde çalışıyor.

Bu enstitünün yayınladığı verilere göre Türkiye 2000’li yılların başında ulaştığı 0,8 endeks değerli hukuk üstünlüğü seviyesinden sonra sert bir düşüşle darbe döneminin bile altına inerek 1900’lerin başındaki seviyesinde bulunuyor. Bu kuruluş da Türkiye’yi “seçimli otokrasi” olarak sınıflıyor ve tüm ülkeler içinde demokrasi kalitesinde en alt yüzde 30 içinde gösteriyor. DÜNYA MUTLULUK ENDEKSİ Oxford Üniversitesi ve Gallup tarafından oluşturulan 2024 yılı Dünya Mutluluk Endeksinde de Türkiye 147 ülke arasında 94. sırada gösteriliyor. Bu endekste Türkiye 2020’de de 104. sırada bulunuyordu. Türkiye geçen dönem içinde sosyal desteklerde, kişi başı gelirde, yaşam beklentisinde iyileşme yaşarken, yolsuzluk ve cömertlikte (bağış yapma) yerinde saydı.

■ UNDP insani gelişmişlik endeksi

Türkiye, UNDP’nin metodolojisinde en hızlı iyileşen ülkeler arasında. Öyle ki 2019 itibariyle “yüksek gelişmişlik düzeyi”ne yükseldi. Son veri olan 2022’de Türkiye’nin hızlı iyileşmesi gözlendi. Bunda COVID salgının da etkisi oldu. Bu dönemde yaşanan enflasyonun etkisi ise ileriki yıllarda görülecek. Türkiye 2022 itibariyle insani gelişmişlikte 45. sırada yer aldı. Aynı zamanda Türkiye 2000-2022 arası en hızlı iyileşen ülkeler arasında bulunuyor.

■ Küresel demokrasi endeksi

Economist dergisinin oluşturduğu “küresel demokrasi” endeksi Türkiye’nin son yıllarda puanının düştüğü endeksler arasında bulunuyor. Buna göre Türkiye demokrasisi tam demokrasi ve “kusurları da bulunan demokrasi” sınıfının da altında “hibrit rejim” olarak sınıflanıyor. Türkiye 167 ülke arasında 103. sırada sayılıyor. Üstelik, 2006’da 5,7 olan endeks değeri, 2024 itibariyle 4,26’ya düşmüş durumda.

Mehmet KAYA / EKONOMİM