2024 yılı bütçesindeki ekonomik göstergeler

                                 2024 YILI MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE KANUNU TEKLİFİ NE GETİRİYOR?                             

                                                                                                                                              Mahmut ESEN

I-GİRİŞ

Orta Vadeli Programda (2024-2026) belirlenmiş politika; hedef/ önceliklere ve özel mevzuatına göre hazırlanmış olan 2024 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu Teklifi; 17.10.2023 tarihinde TBMM Başkanlığına sunulmuş, Plan ve Bütçe Komisyonunda görüşülerek kabul edilmiştir.

TBMM Genel Kurulunda görüşülmesine de başlanmış olan Kanun Teklifin; 24.12.2023 tarihine yapılacak açık oylama sonucu herhangi bir değişikliğe uğramaksızın TL/ Kuruşuna dokunulmadan aynen kabul edilmesi beklenmektedir.

Ülke ve ulus sorunların tespiti ve alınması gereken önlemler açısından; kamunun gelirlerinin toplanması, giderlerin gerçekleştirilmesi, açıkların finansmanı, kamunun varlık ve borçları ile diğer yükümlülüklerinin yönetimini kapsayan kamu maliyesinin içinde bulunduğu durumun iyi bilinmesi ve gelişmelerin yakından izlenmesi özel bir önem taşımaktadır.

Bu bağlamda merkezi yönetim bütçesi kanunları, teklif/gerekçeleri ve ekleriyle birlikte güncel nitelikli, önemli bilgileri içermektedir.

Bu yüzden yazımızda aynen yasalaşacağı kesin olan 2024 Yılı Merkezi Yönetim Bütçesi Kanun Teklifinde gelir, gider ve denkleştirmesi ele alınmakta, bütçe rakamlarının değerlendirilmesi yapılmakta; kamu maliyesini ilgilendiren konularda fikir açıklamasında bulunulmadan önce bilinmesi ve el altında tutulması gerektiği düşünülen önemli/ somut bilgi notlarının sunulması amaçlanmaktadır.

 

II-2024 YILINA AİT MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER (HEDEFLER)

Bilindiği üzere merkezi yönetim bütçelerinin hazırlanmasında temel doküman olan Orta Vadeli Programlar (OVP); ülke ekonomisine ilişkin makro politikaları, temel ekonomik büyüklükleri, gelecek üç yıla ait gelir/giderleri, bütçe dengesi vb. bilgi/belgeleri içermektedir.

Hazine ve Maliye Bakanlığı ile Strateji ve Bütçe Başkanlığınca On İkinci Kalkınma Planı esasları dikkate alınarak hazırlanmış ve Cumhurbaşkanınca 4.10.2022 tarihinde onaylanmış olan Orta Vadeli Programla (OVP) belirlenmiş olan 2024-2026 dönemini kapsayan makroekonomik göstergelerden bazılarının gerçekleşme durumları ve gerçekleşme tahminleri ve program hedeflerini gösterir tablo aşağıya çıkarılmıştır.                                                   

 

                                  2023-2024 Yıllarına Ait Temel Ekonomik Göstergeler

	2023 (Ger. Tahmini)	2024 (Program)
GSYH ( Milyar TL)	25.483	41.159
Kişi Başına Gelir (GSYH, ABD Doları)	12.415	12.875
GSYH Büyümesi (%)	4,4	4
İşsizlik Oranı (%)	10,1	10,3
İTHALAT (CİF)  (Milyar ABD Doları)	367	372,8
İHRACAT (FOB) (Milyar ABD Doları )	255	267
DIŞ TİCARET DENGESİ (Milyar ABD Doları)	-112	-105
CARİ DENGE ( Milyar ABD Doları)	-42,5	-34,7
DEFLATÖR (%) (GSYH’da Sabit Fiyatlarla Artış Oranı)	62,6	55,3
TÜFE (Yıl Sonu % Değişme)	65	33

                     Kaynak: Orta Vadeli Program (2024-2026)

OVP Programdaki 2023 yılına ait gerçekleşme tahmini rakamlarıyla 2024 yılı program hedefleri rakamlarının karşılaştırılmasından:

-GSYH (Cari Fiyatlarla)

2023 yılında 25,483 trilyon TL olarak gerçekleşeceği tahmin edilmiş GSYH’nin; 2024 yılında (%61,5 oranında artışla) 41,159 trilyon TL ye ulaşması hedeflenmiştir.

-2023 yılında %4,4 olarak gerçekleşeceği tahmin edilen GSYH büyümenin 2024 yılında % 4 seviyesinde kalması hedeflenmiştir.

Kişi Başına Gelir (GSYH, Dolar)

2023 yılında 12.415 Dolar olarak gerçekleşeceği tahmin edilen kişi başı gelirin 2024 yılında (%3,7 oranında artışla) 12.875 Dolar olması programlanmıştır.

Dış Ticaret (Milyar Dolar)

2023 yılında 255 milyar Dolar olarak gerçekleşeceği tahmin edilmiş ihracatın; (% 4,7 oranında artışla) 2024 yılında 267 milyar Dolara yükselmesi beklenmektedir.

2023 yılında 367 milyar Doları olarak gerçekleşeceği tahmin edilen ithalatın; 2024 yılında (% 1,8 oranında artışla) 372,8 milyar Dolar olacağı programlanmıştır.

2023 yılında -112 milyar Dolar olarak tahmin edilmiş dış ticaret açığının; 2024 yılında (% 5,5 oranında düşme ile) 105,8 milyar Dolar olarak devam edeceği öngörülmüştür.

2023 yılında % 69,4 seviyesinde gerçekleşeceği tahmin edilen ihracat/ithalat oranının, 2024 yılında % 71,6 oranına yükseltilmesi hedeflenmiştir.

Cari İşlemler Dengesi (Milyar Dolar)

2023 yılında -42,5 milyar Dolar açık veren cari işlemler dengesinin, 2024 yılındaki açık miktarının -34,7 milyar Dolara düşeceği tahmin/programlanmıştır.

2023 yılında % -4 tahmin edilen cari açığın milli gelire oranı, 2024 yılı için -3,1 milyar Dolar olarak programlanmıştır.

2023 yılı sonunda %62,6 olarak gerçekleşeceği tahmin edilen TÜFE’nin 2024 yılı %33’e  düşmesi programlanmıştır.

2023 yılında % 10,1 olan işsizlik oranının 2024 yılında %10,3’ e yükselmesi öngörülmüştür.

Bütçe hazırlanmasında temel veri olmakla birlikte OVP yer alan tahmin/hedeflerde tutarsızlıklar ve çelişkiler olduğu, bu yüzden OVP’ların sıklıkla geniş kapsamlı revizyona tabi tutulduğu görülmektedir.

(Örneğin 2023-2025 yıllarına kapsayan OVP’da 2023 yılında ortalama Dolar kuru 21,51 TL, TÜFE yıl sonu değişme oranı ise 24,9 olarak açıklanmıştır. Oysa daha sonraki OVP’de ise bu kez 2023 yılı için Dolar kuru 23,88 TL ve TÜFE ise % 65 olarak gerçekleşeceği tahminlerine yer verilmiştir.)

 

II- 2024 YILI MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE KANUN TEKLİFİ

A-Bütçe Giderleri

2024 yılı merkezi yönetim bütçe giderleri 11,089 trilyon TL olarak tahmin edilmiştir. Faiz giderleri 1,254 trilyon TL öngörülmüştür. Faiz dışı harcamalar tutarı 9,835 trilyon TL dir.

 

Ekonomik sınıflandırmaya göre 2023 ve 2024 yılları merkezi yönetim gider bütçeleri tekliflerine ait tablo aşağıda çıkarılmıştır.

 

                             Ekonomik Sınıflandırmaya Göre 2023 ve 2024 Yılları M.Y. Gider Bütçesi Teklifleri (Milyar TL)                                                                                           

Ekonomik Sınıflandırmaya Göre Giderler		2023		2024
		Bütçe Teklifi	Ek Bütçe Dahil Teklif Toplamı (x)	Bütçe Teklifi	Önceki Yılı Göre Art. Or. (%)	Giderin Dağılımı   (%)
1-Faiz Hariç Giderler		3.904	4.942,9	9.835	99
	Personel	952,3	952,3	2.553	168	23
	SGK Devlet Primleri	150,3	150,3	312,4	107,8	2,8
	Mal ve Hizmet Alımları	318,6	419,4	679,7	62	6,1
	Cari Transferler (Sağlık, emeklilik ve sosyal yardımlar, mahalli idare payları, tarımsal destekler vb.)	1.681,9	1.940,9	4.266,7	119,8	38,4
	Sermaye  (Yatırım) Giderleri	315,8	383,2	789,9	106,1	7,1
	Sermaye Transferleri (Mahalli idareler v.b. kuruluşlara yapılan)	37,2	521	720,8	38,3	6,5
	Borç verme	359,2	410,4	298,5	-72.8	2,7
	Yedek Ödenekler	88,2	165,2	215,3	30,3	1,9
2- Faiz Giderleri		565,5	646,1	1.254	94	11,3
GİDER BÜTÇESİ TOPLAMI (Hazine Yardımı ve Gelirlerden Ayrılan Pay Hariç)		4.469,5	5.589	11.089	98,4	100

     Kaynak: 2023/2024 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanun Kanunu Teklif/Gerekçeleri

     Not: 1-Küsuratlar yuvarlatılmıştır.

              2- (x) 7457 sayılı Kanunla eklenen ödenekler dahildir.

 

Bilindiği üzere 2023 yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu ile belirlenmiş ödenekler yetersiz kalmış, yıl içinde 15.07.2023 gün ve 7457 sayılı Kanunla ek bütçe kabul edilmiştir.

2024 yılı bütçe ödeneklerinde; 2023 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunundaki gider bütçesi tahminlerine göre % 148; ek bütçeli tahminlere göre de % 98,4 oranında artış yapılmıştır.[i]

Bir önceki yıla ait ek bütçe dahil ödeneklere göre 2024 yılı gider bütçesi ödeneklerinde:

Faiz hariç giderler %99 oranında artırılmıştır.

Faiz giderlerinden artış oranı % 94 seviyesindedir.

Personel; cari transfer /sermaye giderlerinde de % 100’ün üzerinde artış öngörülmüştür.[ii]

 

2023 ve 2024 yıllarına ait gider bütçesi teklifleri karşılaştırılmalı olarak gösteren grafik aşağıda yer almaktadır.

 

 

 

2024 yılı bütçe ödeneklerinin dağılımı grafiği aşağıya çıkarılmıştır.

 

 

 

 

 

              Toplam bütçe ödenekleri içinde en büyük payı % 39 oranı ile cari giderler almıştır. Bunu  %24 oranı ile personel giderleri izlemektedir. Faiz giderleri % 12 oranı ile (sermaye giderleri/ mal ve hizmet alımlarının da önünde) büyüklük itibarıyla üçüncü sırada yer almıştır. Zira  sermaye giderleri için %7, mal ve hizmet alımları için de  %6 pay ayrılabilmiştir.

 

Fonksiyonel sınıflandırmaya göre bütçe giderleri ve hizmet türlerinin toplam giderler içerisindeki oranları aşağıda tabloya çıkarılmıştır.

2024 M.Y. Bütçe Giderlerinin Fonksiyonel Sınıflandırmaya Göre Dağılımı (Milyar TL) 

Hizmetin Türü	2023 Yılı Bütçesi		2024 Yılı Bütçesi		Değişim Oranı (%)
	Teklif	Dağılım (%)	Teklif (Milyar TL)	Dağılım (%)
Genel Kamu	1.600	33,2	3.655,4	30,6	228,4
Savunma	268,5	6	623,9	5,2	232
Kamu Düzeni ve Güvenlik	269,8	5,6	708,8	5,9	167,7
Ekonomik İşler	912,1	19	1.689,5	14,2	85
Çevre Koruma	8,5	0,2	18,2	0,1	114
İskan ve Toplum Refahı	33,9	0,7	294,6	2,4	769
Sağlık	308,6	6,4	784,2	6,6	154
Dinlenme, Kültür ve Din	57,9	1,2	155,5	1,3	168
Eğitim	583,4	12	1.422,8	12	143,8
Sosyal Güvenlik ve Sosyal Yardım	764,2	15,9	2.558,6	21,5	234
TOPLAM (Hazine Yardımı ve Gelirlerden Alınan Paylar Dahil)	4.808,2	100	11.911,7	100	148

            Not: 1-Küsuratlar yuvarlatılmıştır.

                          2-2023 yılı bütçe teklifine ek bütçe ile artırılmış ödenekler dahil değildir.

 

            2024 yılı merkezi yönetim gider bütçesinde fonksiyonel sınıflandırmaya göre ödeneklerin dağılımında en büyük payın (%30,6 oranı ile) genel kamu hizmetlerine ayrıldığı;   genel kamu hizmetlerini %21,5 oranı ile  sosyal güvenlik ve sosyal yardım hizmetleri, %14,2 oranı ile  ekonomik işler, % 12 oranı ile eğitim hizmetleri için ayrılmış payların izlediği görülmektedir.  Bir önceki yıl (başlangıç) ödeneklerine göre ekonomik işler ile çevre koruma dışındaki hizmetler için ayrılmış ödeneklerde ortalamanın  (%148) üzerinde artış yapılmıştır.

           

 B-Bütçe Gelirleri

2024 yılı merkezi yönetim bütçe gelirleri 8.437 trilyon TL olarak tahmin edilmiştir. Merkezi yönetim bütçe gelirlerinin 7,407 trilyon TL si ( %88)  vergi gelirleri, 945,3 milyar TL si ( %11,2) vergi dışı gelirler, 84 milyar TL si  (%1) de özel bütçeli kuruluşlar/ düzenleyici denetleyici kurum gelirleridir.

Ekonomik sınıflandırmaya göre 2023 ve 2024 yılları merkezi yönetim bütçe gelir tahminleri ve toplam gelirler içerisindeki dağılımları aşağıda tabloya çıkarılmıştır.

 

   Ekonomik Sınıflandırmaya Göre 2023 ve 2024 Yıllarına Ait M.Y. Bütçe Gelirlerinde Tahminleri (Milyar TL)

Ekonomik Sınıflandırmaya Göre Gelirler			2023 Yılı Bütçesi		2024 Yılı Bütçesi
			Teklif	Ek Bütçe Dahil Teklif  Toplamı (x)	Tahmin	2024/2023 Değişim Or. (%)	Dağılım (%)
1-Genel Bütçe Gelirleri			3.762,4	4.873,4	8.353	71,3
A-Vergi Gelirleri			3.199,5	4.270,6	7.407,7	73,4	100
		Gelir	495	696,3	1.188	70,6	16
		Kurumlar	619	782,2	1.275,7	63	17,2
		Özel Tüketim	510,6	817,2	1.403,9	71,7	19
		Dahilden Alınan KDV	203,5	440,8	826,5	87,5	11,1
		İthalden Alınan KDV	931,4	931,4	1.671,1	79,4	22,5
		BSMV	75	108,2	214,1	97,8	3
		Damga	55,5	85,5	143,5	67,8	2
		Harçlar	105	133	250,4	88,2	3,4
		Diğer	204	274,9	434,5	58	6
B- Vergi Dışı Gelirler			562,8	602,7	945,3
	Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri (Mal/hizmet satışı, KİT ve kamu bankaları, kurumlar kârları, kira vb. gelirler)		141,8	119,5	137,5
	Alınan Bağış ve Yardımlar ile Özel Gelirler		40,8	40,8	42,8
	Diğer Gelirler (Faiz/para cezası, kişi ve kurumlardan alınan paylar vb.)		361,4	427,5	722,2
	Sermaye Gelirleri (Taşınır/taşınmaz/menkul kıymet/hisse satışı vb.)		15,9	18,8	33,1
	Alacaklardan Tahsilat		2,8	4,6	9,5
2- Özel Bütçeli Kuruluşların Öz Gelirleri			37,1	37,1	66,9
3- Düz. Den. Kurum Gelirleri			10,5	19,2	17,1
GELİR BÜTÇESİ TOPLAMI (Ret ve iadeler DDK gelirlerinden ayrılan paylar hariçtir)			3.810,1	4.929,6	8.437,1	71,1

               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kaynak: 2023/2024 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanun Kanunu Teklif/Gerekçeleri

               Not: 1-Küsuratlar yuvarlatılmıştır.

              2- (x) 7457 sayılı Kanunla eklenen gelir tahminleri dahildir.

 

Bilindiği üzere 15.07.2023 gün ve 7457 sayılı Kanunla 2023 yılı merkezi yönetim gelir bütçe tertiplerine 1,119 trilyon TL gelir eklenmiştir.  Bu bağlamda 2023 yıl genel bütçe gelirlerinde % 33,5 ve vergi dışı gelirlerde % 7 oranında artış öngörülmüştür.

2024 yılı gelir bütçesi tahminlerinde; 2023 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunundaki gelir bütçesi tahminlerine göre %121, ek bütçeli tahminlere göre de % 71 oranında artış yapılmıştır.[iii]

Bir önceki yıla ait ek bütçe dahil gelir tahminlerine göre 2024 yılı gelir bütçesi tahminlerinde:

Kurumlar; gelir/damga/diğer vergi gelirleri ortalama artışın altında diğer vergi gelirleri ise ortalamaların üzerindedir.

2023 ve 2024 yıllarına ait gider bütçesi teklifleri karşılaştırılmalı olarak gösteren grafik aşağıda yer almaktadır.

 

 

 

2024 yılı vergi gelirlerinin dağılımları aşağıdaki grafikte yer almıştır.

 

 

 

Genel bütçe vergi gelirlerinin (büyüklük sırasına göre) % 23’ünü İthalden Alınan KDV, % 19’unu ÖTV, %17’sini Kurumlar Vergisi, % 16’sını Gelir Vergisi, %11’ini Dahilden Alınan KDV, %14 ünü de diğer vergi gelirleri oluşturmaktadır.

Yukarıdaki oranlardan da anlaşılacağı üzere vergi gelirlerinin %70’lere yakın bir bölümü dolaylı vergilerden elde edilmektedir. Gelir/kazanç ve servetler üzerinden alınmakta olan vergi gelirlerinin oranı düşüktür. Bilindiği üzere dolaysız vergiler zengin/fakir ayrımı yapmadan, “zorunlu tüketim maddelerini” de kapsayacak şekilde tahsil edildiği için haksız ve adaletsiz bir uygulamadır. Sosyal adalet, gelir dağılımı, vergi adalet yönünden vergi gelirleri içindeki dolaysız vergilerin payının artırılması gerektiği açıktır.

Diğer yandan sermaye (varlık) satış gelirlerinden 33 milyar TL gelir tahmin edilmiştir. Bu gelirlerin 8 milyar TL sı  lojman, arsa, 2/B kapsamındaki taşınmazların satışından;  25 milyar TL ise diğer diğer sermaye (hisse) satış gelirlerinden tahsil edilmesi beklenmektedir. 

 

C- Bütçe Dengesi

Diğer yıllarda olduğu gibi giderlerin; gelirlerden fazla olması nedeniyle 2024 yılı merkezi yönetim bütçesi de denk olarak hazırlanmamıştır.

2024 yılı merkezi yönetim bütçesi tahmini gelirleri, bütçe giderlerinin ancak %76’ sını karşılayabilmektedir.

Gelirler, faiz hariç olarak belirlenmiş gideri bile karşılayamamaktadır.

Bu yüzden faiz dışı bütçe dengesi – 1,397 trilyon TL ile sağlanabilmiştir.

2024 yılı bütçesi de - 2,651 trilyon TL net borçlanma ile denkleştirilmiştir.

Gelirlerin faiz dışı giderleri bile karşılayamaması nedeniyle faiz dışı dengenin eksiye geçeceği, dolaysıyla borç asıllarının ödemelerinin yavaşlayacağı, borçların azalması bir yana artacağı anlaşılmaktadır.

(Diğer yandan 31 Ekim 2023 tarihi itibarıyla merkezi yönetim borç stoku 6,276 trilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Borç stokunun 2,219 trilyon TL tutarındaki kısmı TL cinsi, 4,057 trilyon  TL tutarındaki kısmı döviz cinsi borçlardan oluşmaktadır.)